“พระ-พุทธ-ศาสนา-ไทย ตายแล้ว?” รวมบทความว่าด้วยพระพุทธศาสนาไทย ในมุมมอง นิธิ เอียวศรีวงศ์

“มองอย่างใคร่ครวญ การที่อาจารย์นิธิถือเป็นธุระในการวิพากษ์พุทธศาสนาแบบทางการอย่างต่อเนื่องยาวนาน ก็เพราะท่านถือตนว่าเป็น “คนใน”ของพุทธศาสนา พูดอีกอย่างหนึ่ง อาจารย์นิธิไม่ได้ศึกษา สนใจและวิพากษ์พุทธศาสนาในฐานะนักวิชาการ หากยังทำเช่นนั้นในฐานะชาวพุทธ ซึ่ง “อยากเห็นพุทธศาสนาดำรงอยู่สืบไปได้นานๆ “ ด้วยความห่วงใยในพุทธศาสนา ท่านจึงวิพากษ์วิจารณ์พุทธศาสนาด้วยความปรารถนาดี โดยใช้สติปัญญาของตนอย่างเต็มที่ ชนิดที่มีนักวิชาการน้อยคนทุ่มเทศึกษาพุทธศาสนาอย่างจริงจังเท่าท่าน เป็นแต่ว่าอาจารย์นิธิไม่ได้ศึกษาหลักธรรมตามคัมภีร์หรือตำราเท่านั้น หากท่านยังให้ความสำคัญกับบริบทที่แวดล้อมพุทธศาสนาด้วย ไม่ว่าบริบททางประวัติศาสตร์ สังคม เศรษฐกิจ และการเมือง เพราะท่านมองว่าพุทธศาสนามิใช่สิ่งที่เกิดขึ้นหรือดำรงอยู่ในสุญญากาศ หากเกิดขึ้นและดำรงอยู่ท่ามกลางเงื่อนไขทางสังคมนานาชนิด ซึ่งล้วนมีอิทธิพลต่อพุทธศาสนา ไม่ว่าหลักธรรม พิธีกรรม องค์กรสงฆ์ และการประพฤติปฏิบัติของชาวบ้าน” – พระไพศาล วิสาโล

“นิธิ เอียวศรีวงศ์ เป็นผู้รู้ ที่รู้อะไรต่อมิอะไรกว้างขวางในทางสังคมออกไปมาก นอกเหนือวิชาประวัติศาสตร์ ซึ่งเขาเป็นครูสอนวิชานี้ที่ มช. ศิษย์ของเขาได้รับความรู้จากเขาอย่างที่ต่างไปจากครูบาอาจารย์ทั่วๆ ไป คือเขาสอนให้ศิษย์คิดเป็น และไม่เชื่ออะไรง่ายๆ ข้อมูลจากอดีตต้องแม่นยำ ยังข้อเขียนทางวิชาการของเขาก็ท้าทายนักวิชาการรุ่นก่อนๆ เขาอย่างน่าอ่าน” – ส.ศิวรักษ์

“พระพุทธศาสนาไทยตายแล้ว” เป็นคำกล่าวของ อาจารย์นิธิเอง อาจารย์วิพากษ์ตอกย้ำถึงความไร้ประสิทธิภาพของ “พุทธศาสนาที่เป็นทางการ” ซึ่งถือเป็นศาสนาพุทธเวอร์ชั่นที่ถูกทำให้เป็นเครื่องมือทางการเมือง ทว่าในมุมมองของอาจารย์ ถือเป็นเครื่องมือทางการเมืองที่ไร้น้ำยา อ่อนเบาทางปัญญา ปราศจากความกล้าหาญเป็นตัวของตัวเอง เปรียบเทียบกับพุทธศาสนาที่ไม่เป็นทางการ ที่มีพลวัตใกล้ชิดกับอารมณ์ความรู้สึก ความเชื่อท้องถิ่น ชุมชน สังคม รวมถึงสิทธิ เสรีภาพ มนุษยธรรม ความเป็นประชาธิปไตย ฯลฯ พุทธศาสนาในแบบที่ถูกตีตราจากทางการว่า “ไม่ใช่พุทธแท้” กลับตื่นตัวกว่า เปิดกว้างกว่า เข้าถึงได้ง่ายและเป็นกันเองกับผู้คนที่นับถือศรัทธามากกว่า อาจารย์นิธิกระตุ้นเตือนให้เห็นถึงบทบาทและความหมายที่เลือนหายไป เมื่อ พระ-พุทธ-ศาสนา-ไทย เข้าไปพึ่งพาอำนาจรัฐ และผูกยึดอยู่กับอัตลักษณ์ที่ตายตัว" - วิจักขณ์ พานิช